درباره مریم کاظم زاده، اولین عکاس زن دفاع مقدس

نگار راد | شهرآرانیوز؛ خبر درگذشت مریم کاظم زاده، خبرنگار و عکاس جنگ و همسر شهید اصغر وصالی در سن ۶۵ سالگی صبح روز گذشته منتشر شد. اولین عکاس زن در دوران دفاع مقدس که در سال ۱۳۵۸ و هم زمان با آغاز درگیری‌های پاوه از طرف روزنامه انقلاب اسلامی برای تهیه گزارش و مصاحبه با شهید چمران به این منطقه فرستاده شد. کاظم زاده در نشستی که سال ۱۳۹۸ در فرهنگ سرای فناوری و رسانه مشهد حضور داشت می‌گفت بخش زیادی از جسارتش برای عکاسی از دوران جنگ را مدیون پشتیبانی شهید چمران بوده است.

در کتاب «روزنامه نگاری ایرانی درس‌های تجربه» که شامل گفت وگوی آزاده محمدحسین با چهر‌های شناخته شده‌ای ازجمله مرحوم کاظم‌زاده است این عکاس فقید درباره تجربه عکاسی در جنگ، ویژگی روزنامه نگاری بحران و ... سخن گفته است. در بخشی از این گفتگو کاظم زاده در پاسخ به این سوال که خبرنگاری جنگ راحت‌تر بوده یا پس از آن؟

می‌گوید: «خبرنگاری جنگ راحت‌تر بود. به دلیل صراحت جنگ و ماهیت آن، به نظر من خبرنگاری جنگ راحت‌تر از خبرنگاری بعد از جنگ بود، بعد‌ها سلیقه‌ها وارد کار می‌شد و اگر نمی‌توانستی خودت را با آن سلیقه‌ها تطبیق دهی، کار کردن بسیار آزاردهنده می‌شد.» این گفتگو با تیتر «خبرنگاری در جنگ راحت‌تر بود» در نشریه دوچرخه روزنامه همشهری در اواسط دهه ۸۰ منتشر شده است.

اما در جریان سفر کاظم زاده به پاوه، ماجرای یک عشق نیز آغاز می‌شود و زندگی مشترک او با شهید وصالی در متن جنگ شکل می‌گیرد. اصغر وصالی فرمانده چریک‌های دستمال سرخ پاوه بود که در عاشورای سال ۵۹ در گیلان غرب به شهادت رسید.

مریم کاظم زاده ماجرای ازدواج خود با شهید وصالی را چنین روایت می‌کرد: زمانی که خواستم درباره اتفاقات پاوه با دکتر چمران صحبت کنم، به من گفت اول با اصغر وصالی، فرمانده سپاه در پاوه، گفتگو کنم و بعد به سراغ او بروم. من نیز با دوربینم به سراغ اصغر وصالی رفتم که برخورد خوبی با من نداشت و گفت: «تو اگر خبرنگار بودی، در بطن ماجرا حاضر می‌شدی، حالا هم بهتر است به تهران بروی و مثل بقیه از پشت میزت هرچه می‌خواهی بنویسی.» به گفته کاظم زاده، بعد از این ماجرا شهید چمران او را به اصغر وصالی سپرده تا با گروه او به مناطقی از کردستان برای شناسایی بروند. همراهی که در نهایت به آغاز زندگی مشترک این دو نفر منجر شده است.

این عکاس بعد از پایان آشوب پاوه بار دیگر با آغاز جنگ در سال ۱۳۵۹ به سرپل ذهاب و غرب کشور رهسپار شد تا عکس‌هایی را از بطن ماجرا و همچنین پشت جبهه ثبت کند. عکس‌های او تا چند سال پیش در هیچ کتاب و نمایشگاهی به نمایش گذاشته نشده بود، تا اینکه سال ۹۶ انجمن عکاسان دفاع مقدس تمامی آثارش را در قالب یک کتاب منتشر کرد. بعد از آن بود که مشخص شد آثار این عکاس تنها عکس‌های موجود از برخی مناطق جنگی هستند.

عکس‌هایی که می‌توان از آن‌ها به عنوان سندی تاریخی یاد کرد. کاظم زاده درباره علت دیده نشدن آثارش تا اواسط دهه ۹۰ چنین توضیح داده بود: «در سال‌های ۶۱ و ۶۲ از من دعوت شد تا در نمایشگاه عکس‌های جنگ حاضر شوم. من نیز با هزینه سنگین عکس‌ها را برای نمایشگاه آماده کردم، اما هیچ کدام از عکس هایم در نمایشگاه به نمایش درنیامد. بعد از این اتفاق عکس هایم را در هیچ کجا به نمایش نگذاشتم، اما می‌دانستم یک روز این عکس‌ها به عنوان تاریخ جنگ استفاده می‌شوند.»

تا به امروز از زندگی و تلاش این بانوی عکاس چندین کتاب منتشر شده است که از میان آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «عکاسان جنگ (عراق- ایران)»، و «خبرنگار جنگی» اشاره کرد. «عکاسان جنگ» حاوی مجموعه‌ای از تصاویر مربوط به انقلاب و جنگ ایران و عراق است که بین سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۵ از دریچه دوربین مریم کاظم زاده به ثبت رسیده و با پاره‌هایی کوتاه از خاطرات این بانوی عکاس از آن هنگام همراه شده اند. این اثر از سوی نشر انجمن عکاسان انقلاب و دفاع مقدس به چاپ رسیده است.

تصویری از شهید وصالی و شهید چمران که مرحوم کاظم زاده ثبت کرده است

مرحوم مریم کاظم زاده در کنار همسر شهیدش اصغر وصالی

تصویری از مرحوم مریم کاظم زاده در فرهنگسرای فناوری و رسانه مشهد سال ۱۳۹۸
عکس: احمد حسنی - شهرآرا